روش صحیح تربیت فرزندان در خانواده از نوزادی تا نوجوانی از دیدگاه روانشناسی و اسلام

در این مقاله نقش خانواده در تربیت فرزندان و تعلیم و تربیت آنها و همچنین روش صحیح تربیت فرزندان را از دیدگاه اسلام و روانشناسی نوین مورد بررسی قرار می دهیم

تربیت فرزندان در این دنیای شگرف و پیچیده کار بسیار دشواری است. بهتر است والدین با عقاید و نظریه‌های جدید تربیت فرزندان آشنا شوند تا بتوانند فرزندان خود را به صورت معقول و منطقی تربیت کنند. کودکان امروز با کودکان قدیم متفاوت هستند و دوست ندارند با نصیحت و پند تربیت شوند بلکه باید آن‌ها با رفتار خود تربیت کنیم و رفتار و کردار صحیح را به آن‌ها آموزش دهیم. تربیت فرزندان یکی از شاخه‌های مهم روانشناسی است و باید به صورت تخصصی انجام پذیرد چرا که بر ذهن و رفتار کودک از زمان تولد تا نوجوانی تمرکز دارد. روانشناسی تربیت فرزندان به چگونگی رشد از نظر فیزیکی، روانی، هوشی، عاطفی و اجتماعی می‌پردازد. نحوه تربیت کودک چون نقش مهمی در دوره‌های دیگر زندگی دارد از مهم‌ترین مباحث در علم روانشناسی به شمار می‌رود. کارشناسان، روانشناسی تربیت فرزندان را از این جهت مهم می‌دانند که بر رشد عادی کودک تاثیر دارد و علاوه بر آن عدم توجه به تربیت صحیح کودک موجب مشکلات روحی در کودکان نیز می‌شود.

تربیت فرزندان از نوزادی

تربیت فرزندان از چه زمانی باید آغاز شود؟ در علم تربیت فرزندان عده‌ای معتقدند که تربیت فرزندان از 6 سالگی باید شروع شود. در جای دیگر گفته شده است که تربیت فرزندان باید قبل از تولد آغاز شود و در دین اسلام گفته شده است که تربیت فرزند باید از زمانی که فردی را به عنوان همسر می‌خواهید انتخاب کنید، آغاز می‌شود. زیرا عوامل تربیت علاوه‌ بر فطرت، بر ارث نیز هم تاثیر گذار است.

 عوامل محیطی بر تربیت فرزندان اثر گذار است. چرا که مادر در تکوین آینده کودک خود نقش موثری دارد. اگر مادر بدرفتار باشد اثر نامطلوبی بر پرورش و تربیت کودک خود دارد. همچنین اگر مادر عاقل و با تربیت باشد روی رفتارهای فردی و اجتماعی فرزندان خود نیز تاثیر گذار است.

پس باید در انتخاب همسر که در تربیت فرزند نقش به ‌سزایی دارد، بسیار با دقت عمل کنید. در انتخاب همسر نباید صرفا به ثروت و چهره‌ی زیبا توجه کنید، بلکه باید به نحوه رفتار و کردار همسرتان توجه داشته باشید.

امروزه صاحب ‌نظران تربیت کودک معتقدند که از لحظه انعقاد نطفه می‌توان در تربیت فرزندان نقش داشته باشیم. زیرا شخصیت کودک از شخصیت پدر و مادر شکل می‌گیرد. یک زن و مرد اگر رابطه صحیح داشته باشند، این ارتباط خوب بر روح و جسم کودک نیز موثر است. پس باید به مهارت های ارتباطی نیز توجه داشته باشیم.

 بعد از تشکیل نطفه و بارداری، تاثیر غذای مادر نیز می‌تواند بر تربیت فرزند موثر باشد. به همین دلیل در اسلام تاکید شده است که مادران باردار از بعضی از میوه‌ها و خوراکی‌ها بیشتر استفاده کنند.

گفته می شود؛ مصرف خرما در آخر بارداری و خوردن به که باعث می‌شود فرزندشان اخلاقی نیکو داشته باشد. پس می‌بینیم که زمان بارداری زمانی حساس برای تربیت روح و جسم جنین است و تغذیه مادر در هوش و حافظه کودک موثر است.

رعایت کردن بسیاری از موارد بعد از بارداری در تربیت فرزندان نقش به ‌سزایی دارد. شما می‌توانید با رعایت آن‌ها بعد از بارداری فرزندی سالم از نظر جسم و روح داشته باشید. این موارد عبارتند از:

• شیر مادر

یکی از پاک‌ترین و سالم‌ترین غذاها برای کودک است که در قرآن آمده است که مادران دو سال تمام فرزندان خود را شیر دهند. چون شیر مادر و ارتباطی که با فرزند برقرار می‌کند نقش مهمی در تربیت جسم و روح او دارد.

• گفتن اذان و اقامه

 بعد از به دنیا آمدن نوزاد که مرسوم است در گوش او اذان و اقامه خوانده شود. این امر باعث می‌شود نوزاد از شر شیطان و بلاهای طبیعی حفظ شود. باید در گوش راست اذان و در گوش چپ اقامه خوانده شود.

• کام برداشتن کودک

 بهتر است کام برداشتن کودک با خوراکی‌های شیرین مثل خرما و یا تربت امام حسین باشد تا نوزاد از همان اوایل زندگی با فرهنگ عاشورا مانوس شود.

• تبریک و دعا

 این مورد از آموزه‌های دینی در تربیت فرزندان است که بهتر است این تبریک و تهنیت همراه با دعا  کردن در حق نوزاد باشد. این دعاها باعث می‌شود جسم و روح نوزاد به راه راست هدایت شود.

• نام‌ گذاری

 بهتر است نام نیکویی برای نوزاد خود انتخاب کنید زیرا در آینده در شخصیت کودک تاثیر گذار است. این مورد یکی از حقوقی است که فرزند بر گردن پدر و مادر دارند. نوزادانی که این چنین بزرگ شوند در آینده درک می‌کنند که هدف از زندگی تصدیق وجود خدای یگانه است و نتیجه همین افکار باعث می‌شود آن‌ها در رفتار و کردار خود دقت کنند و همیشه خدا را شاهد و ناظر بر اعمال خود بدانند و سعی می‌کنند که در زندگی کارهای خوب انجام دهند. رعایت این نکات باعث می‌شود یک نوزاد در آینده از تربیت صحیح و درستی برخوردار باشد.

روش صحیح تربیت فرزندان

نحوه برخورد والدین با کودک ارتباط مستقیمی در تربیت او دارد. باید به کودکان عشق و محبت ورزید و در کنار آن برای آن‌ها محدودیت‌های قائل شویم. محبت و مهربانی والدین به کودک باعث احساس آرامش و امنیت در فرزند می‌شود. واکنش تند بعضی از والدین در مقابل کودک مثل تنبیه بدنی نه تنها در تربیت او موثر نخواهد بود بلکه باعث می‌شود کودکان در مقابل آن‌ها قرار بگیرند و از گفته‌های والدین خود سرپیچی کنند. پس تا جای ممکن در تربیت فرزندان از این روش استفاده نکنید.

والدینی باید سعی کنند محبت زیاد خود را با صحبت کردن به کودکانشان ابراز کنند و وقت بیشتری را در روز به گفتگو و بازی با کودکانشان اختصاص دهند.

نباید محدودیت‌ها برای کودکان بیش از حد باشد زیرا این روش حالت دیکتاتورانه دارد. باید طوری رفتار کنیم و به آن‌ها آموزش دهیم که به احترام گذاشتن به صورت متقابل باشد تا در آینده وقتی وارد اجتماع می‌شوند به قوانین اجتماعی احترام بگذارند و به آن پای بند باشند.

روش محبت و محدودیت زیاد بهتر از روش محبت و محدودیت کم عمل می کند و اینکه بعضی از والدین احساس می‌کنند که نباید به کار فرزندشان کاری داشته باشند که این روش نامناسب ترین روش تربیت فرزندان است.

نباید در تریبت فرزندان از اجبار استفاده کرد و به فرزندانمان نظر خودمان را تحمیل کنیم. بهتر است به جای زور گفتن به آن‌ها از طریق صحبت و محبت کردن نظرمان را برای آن‌ها توضیح دهیم. در زمانی ما اجازه داریم از روش سلطه‌جویانه استفاده کنیم که جان فرزندمان در خطر است.

در بعضی مواقع باید برخی از کارهای فرزندتان را نادیده بگیرید و به او نشان دهید و‌ بفهمانید که این کاری که انجام داده است اختیاری نبوده و به‌ صورت تصادفی انجام شده است. زیرا تنبیه شدید و زیاد فرزندان باعث می‌شود که آن‌‌ها به انجام دوباره کارها ترغیب شود و اشتباهات خود را تکرار نمایند.

شما والدین باید با توجه به موقعیت تربیتی فرزندتان از روش‌های مختلف و گوناگون استفاده کنید. کودکان امروزی از نصیحت و پند گرفتن خوششان نمی‌آید و این روش را برای همیشه نمی‌پسندند و به آن توجه نمی‌کنند. پس بهتر است که نکات تربیتی و آموزشی را در رفتار و کردار ما ببینند و یاد بگیرند.

تربیت فرزندان از نظر روانشناسی

روانشناسان برای تربیت فرزندان و اینکه فرزندان شاد و سالمی داشته باشیم به مربیان و والدین تاکید می‌کنند که باید رابطه خوبی بین فرزند و پدر و مادر برقرار شود تا فرزندانشان در آینده بتوانند به موفقیت رسیده و انسان های موفقی برای جامعه باشند. برای برقراری رابطه مناسب بین فرزند و پدر و مادر روانشناسان موارد زیر را پیشنهاد می‌کنند:

سعی کنید برخی از وظایف را که در حد سن کودکان است به آن‌ها بسپارید و برای فرزندان خود حد و مرزهایی را مشخص کنید که در آن محدوده بچه‌ها بتوانند به کشف علاقه‌های خود بپردازند.

برای اینکه کودکان شما بتوانند عزت نفس داشته باشند باید سعی کنید که از آن‌ها کودکان مستقل بسازید. مثلا زمانی که می‌توانند کارهای خود را انجام دهند به آن‌ها اجازه دهید خودشان کارهایشان را انجام دهند مثل لباس پوشیدن، جمع کردن اسباب‌بازی، غذا خوردن و کمک کردن در امور خانه. شما باید به آن‌ها فرصت دهید که خودشان کارها را انجام دهند تا در آینده به فردی مستقل تبدیل شوند.

یکی از نکات مهم برای تربیت فرزندان این است که به فرزندان خود فرصت دهید که آن‌ها به تنهایی مشکلاتشان را حل کنند و همیشه برای حل مشکلات به آن‌ها کمک نکنید تا آن‌ها بتوانند به تنهایی در کارها پیروز شوند. چشیدن طعم شکست برای آن‌ها در بعضی مواقع ضروری است. باید به آن‌ها یاد دهیم که در کارها سرسخت باشند ولی ناامید نشوند.

بدانید که تربیت و تشویق فرزند خیلی مهم است و اینکه در کنار تربیت، تنبیه نیز باید باشد. تنبیه نه به معنای عام مثل تنبیه بدنی، بلکه در بعضی مواقع برای کودک باید محدودیت‌هایی قائل شویم تا او در آینده به انسانی شایسته تبدیل شود.

نکات کلیدی تربیت فرزند

• برای کودکان نباید قوانین زیادی در نظر بگیریم. وقتی قوانین بیش از حد باشد کودک نسبت به آن قوانین بی‌ توجه می‌شود.
• با  کودک بازی کنید و این امتیاز را به او بدهید که نوع بازی را کودک انتخاب کند.
• سعی کنید از نوزادی برای کودک کتاب بخوانید تا گوش او به کتاب خوانی عادت کند.
• زمانی را برای همراه بودن در طی روز برای کودک خود در نظر بگیرید.
• پدران سعی کنند اوقاتی را در روز با فرزندان خود بگذرانند زیرا این کودکان در هنگام ورود به مدرسه راحت‌تر از پس کارهای خود بر می‌آیند و با مسائلی که ممکن است در آینده با آن رو‌به ‌رو شوند بهترین عملکرد را خواهند داشت.
• در انجام کارهایتان دقت کنید زیرا شما والدین گرامی الگویی مناسب برای فرزندانتان هستید و رفتار شما در تربیت فرزندان موثر است.
• هرگاه اشتباهی می‌کنید عذرخواهی کنید تا به فرزندان راه عذر خواهی کردن را بیاموزید.
• در زندگی با رفتار مناسب خود به آنها یاد دهید که به محیط زیست زیان وارد نکنند و تاجای ممکت کمتر زباله تولید کنند، ما با رفتار خود باید به آن‌ها یاد دهیم که زباله‌ها را جدا سازی کنند و همچنین با حیوانات مهربان باشند و به طور کلی به آن‌ها آموزش دهیم که مراقب محیط زیست خود باشند.
• با اطرافیان به ‌خصوص همسرتان مهربان باشید و به همسرتان محبت کنید تا فرزند شما نیز محبت کردن به دیگران را یاد بگیرد. به اختلاف نظرهای یکدیگر احترام بگذارید تا فرزند شما یاد بگیرد همیشه هر چیزی که او می‌گوید درست نیست و باید به نظرهای دیگران نیز اهمیت بدهد و احترام بگذارد.
• هنگام تشویق و تمجید از کارهای فرزند خود جزئیات را بیان کنید و به طور کلی او را تشویق نکنید. رضایت خودتان را از کارهای خوب او نشان دهید تا او برای انجام کارهای خوب تشویق شود. هنگامی که فرزند شما کار خوبی انجام می‌دهد در جایی که او نیست مثلا پیش پدربزرگ و مادربزرگ و غیره از کارهای خوب او تعریف کنید تا او مورد تمجید و تشویق دیگران نیز قرار بگیرد.
• هیچ‌ کس بهتر از مادر از مشکل فرزند خود آگاه‌تر نیست. مادران عزیز سعی کنید به فرزند خود کمک کنید تا مشکلش را برطرف نمایید. سعی کنید در مقابل بی‌ احترامی فرزندتان به شما و دیگران قاطعانه رفتار نمایید و به او یادآور شوید که هیچ بی‌احترامی قابل تحمل و چشم پوشی نیست.
• دیگران را از برنامه تربیتی که مناسب فرزندان شما است، مطلع نمایید، برخی از افراد که در تربیت فرزندان شما نقش دارند مثل مادربزرگ، مربی و غیره را آگاه سازید.
• سعی کنید در طول روز فرزند خود را مخاطب قرار دهید و از او سوالاتی داشته باشید. برقراری این مکالمه در ایجاد مهارت اجتماعی در فرزند شما به او کمک بزرگی خواهد کرد.
• به فرزند خود شجاعت را بیاموزید. به او تاکید کنید که هنگام صحبت کردن به صورت دیگران نگاه کند. این امر کمک می‌کند که کودکان قاطع‌تری تربیت کنید و دیگران کمتر به خود اجازه می‌دهند سر به ‌سر آن‌ها بگذارند.
• سعی کنید احساس فرزندتان را تصدیق کنید و اجازه دهید با شما صحبت کنند و خود را از انرژی های مثبت و منفی انباشته شده در خود تخلیه نمایند.
• او را یک شهروند مسئول بار بیاورید و اجازه دهید در مراسمات اجتماعی شرکت نماید.
• سعی کنید او را تا جای ممکن لوس تربیت نکنید و به او یاد دهید که یک انسان خوب چه خصوصیاتی باید داشته باشد. این کار را شما باید از کودکی و با بازگو کردن داستان های گوناگون انجام دهید و آموزش‌های لازم را به او بدهید.
• به او یاد دهید هنگامی که کسی برای او کاری انجام می‌دهد از او سپاس‌گذاری کند. شما می‌توانید این کار را با رفتار خود به او آموزش دهید. مثلا بعد از صرف غذا از مادر و یا همسر خود تشکر کنید.

تربیت فرزندان از دیدگاه اسلام

در اسلام به تربیت فرزندان اهمیت ویژه ای داده شده ‌است و نقش خانواده در تربيت فرزندان از ديدگاه اسلام بسیار مهم است. از بزرگان و ائمه در مورد تربیت فرزندان سخنانی نقل شده است. در روایتی از مولای متقیان حضرت علی (ع) نقل شده است که کودک 7 سال اول آزاد است و 7 سال دوم مورد ادب و 7 سال سوم خدمت و یاور است. این بدان معنا نیست که کودک در 7 سال اول هر کاری خواست می‌تواند انجام دهد.

در جای دیگر از امام صادق (ع) نقل شده است که کودک 7 سال اول بازی کند، 7 سال دوم خواندن و نوشتن را بیاموزد و در 7 سال سوم مقررات زندگی را یاد بگیرد. این بدان معنا است که باید کودک در 7 سال اول با انجام بازی مورد آموزش قرار بگیرد و والدین با بازی کردن با او در تربیتش بکوشند و با توجه به اقتضای سن او را مورد توجه قرار دهند تا به درستی تربیت شود. در 7 سال دوم کودک برای یادگیری آداب اسلامی آمادگی دارد. مثلا نماز خواندن در دختران.

باید این نکته را در نظر بگیریم که تعلیم و تربیت فرزندان با توجه به مسائل روز و شرایط اجتماعی آن زمان باشد. از امام علی (ع) نقل شده است: همان‌گونه که خود تربیت شده‌اید فرزندان خود را تربیت نکنید. این مورد به همان نکته بالا اشاره می‌کند که با شرایط روز کودکان خود را تربیت کنیم. والدین آگاه باید در زمینه تربیت مطالعه داشته باشند که بتوانند کودکان خود را با توجه به زمان حال تربیت کنند.

نکات مهمی که از دیدگاه اسلامی باید در تربیت فرزندان در نظر بگیریم به قرار زیر است:

• فطرت کودکان

 رسول اکرم می‌فرمایند: هر نوزادی که به دنیا می‌آید در ذات او فطرت خدایی وجود دارد مگر اینکه او بعد از به دنیا آمدن مورد آموزش‌های نادرست قرار بگیرد. باید والدین محیطی مناسب برای کودکان فراهم کنند تا حقایق و عقایدی که ریشه‌های آن‌ها در فطرت کودک پنهان شده است آشکار و به معرض ظهور دربیاید.

• کنجکاوی

 کودکان دوست دارند از اسرار این دنیا سر در بیاورند. شما والدین آگاه باید فرصتی مناسب برای رسیدن کودکان به پاسخ و جواب‌های درست ایجاد کنید.

• رغبت‌ها

 از آنجا که انسان موجودی اجتماعی است باید به او آموزش داده شود که در بعضی از کارها باید از افراد دیگر تقلید کند که این مورد می‌تواند زمینه‌ای مناسب باشد برای تقلید او از بعضی از کارهای مذهبی.

• ارائه الگوی مثبت

 باید برای تربیت فرزندان برای آن‌ها داستان‌های مذهبی بازگو کنیم تا بتوانند کارهای خوب افراد را که در داستان‌ها ذکر می‌شود، الگوی خود قرار دهند. پیامبر فرمودند که فرزند خود را به چند چیز تربیت کنید: به پیامبر و خاندان او محبت کنند و قرآن بخوانند.

نکات کوتاه تربیتی کودکان

والدین گرامی باید به شخصیت کودکان خود احترام بگذارند تا این احترام به‌ صورت متقابل انجام پذیرد.

در تربیت فرزندان خود صبور باشید و از شیوه‌های مختلف در تربیت او استفاده نمایید تا روش مناسب و اثر گذار در تربیت او را پیدا  کنید.

از فرزندان خود توقع بالایی نداشته باشید. بهتر است که والدین در رفتار نامناسب فرزند خود جویای علت آن رفتار نامناسب شوند و علت‌ها را بیابند و بشناسند.

به کودکانتان یاد دهید و کمک کنید تا به احساسات منفی خود مثل خشم، عصبانیت و غیره غلبه کنند و در مقابل آن‌ها رفتار مناسبی را از خود نشان دهند.

باید به فرزندان اجازه دهید تا با مشکلات روبه‌رو شوند و همچنین به آن‌ها کمک کنید تا راه مبارزه با آن‌ها را پیدا کنند و از انجام کارهایشان و شکستی که خورده‌اند ناامید نشوند تا بتوانند به هدف مناسب خود دست یابند.

شما والدین گرامی باید تا حدی خودمختاری به فرزندان خود بدهید. به عبارتی دیگر باید به آن‌ها امکان تعیین هدف بدهید و در این راه آن‌ها را راهنمایی کنید و مشاوره‌های لازم را به آن‌ها گوش زد کنید.

سعی کنید در تربیت فرزندان خود به صورت متعادل از تنبیه و تشویق استفاده کنید. تا موجب انگیزش آن ها شوید.